जैव खते – प्रकार आणि त्यांचा वापर
जैव खतांचे प्रकार आणि त्यांच्या वापराच्या पद्धती
‘जैव खते’ हा एक असा पदार्थ आहे ज्यामध्ये सजीव सूक्ष्मजीव असतात जे बियाणे, वनस्पतीच्या पृष्ठभागावर किंवा मातीवर लावल्यास, राइझोस्फियर किंवा वनस्पतीच्या आतील भागात वसाहत करतात आणि यजमान वनस्पतीला प्राथमिक पोषक तत्वांचा पुरवठा किंवा उपलब्धता वाढवून वाढीस प्रोत्साहन देते. जैवखते खते नाहीत.
खते थेट पोषक तत्वांचा समावेश करून जमिनीची सुपीकता वाढवतात. जैव खते वातावरणातील नायट्रोजन निश्चित करणे, स्फुरद विरघळवणे आणि वाढीस प्रोत्साहन देणाऱ्या पदार्थांच्या संश्लेषणाद्वारे वनस्पतींच्या वाढीला चालना देण्याच्या नैसर्गिक प्रक्रियेद्वारे पोषक तत्वे जोडतात.
नाचणीचे पीठ महिनोंमहिने ताजे ठेवा, या 5 सोप्या टिप्स फॉलो करा, चव खराब होणार नाही.
जैव खते त्यांच्या स्वभाव आणि कार्याच्या आधारावर वेगवेगळ्या प्रकारे गटबद्ध केले जाऊ शकतात.
साखर उत्पादनात 10 टक्के घट, दोन महिन्यात 43 लाख टन उत्पादन, महागाई पुन्हा वाढणार?
विविध प्रकारचे जैव खत:
- रायझोबियम –
हे जिवाणू गटाशी संबंधित आहे आणि शास्त्रीय उदाहरण म्हणजे सहजीवन नायट्रोजन निर्धारण. जीवाणू शेंगांच्या मुळांना संक्रमित करतात आणि मूळ गाठी तयार करतात ज्यामध्ये ते आण्विक नायट्रोजन कमी करून अमोनिया बनवतात ज्याचा वापर वनस्पतीद्वारे मौल्यवान प्रथिने, जीवनसत्त्वे आणि इतर नायट्रोजनयुक्त संयुगे तयार करण्यासाठी केला जातो.
सिम्बायोसिसची जागा मूळ नोड्यूल्समध्ये आहे. असा अंदाज आहे की 40-250 किलो न/हे/वर्ष विविध शेंगा पिकांद्वारे रायझोबियमच्या सूक्ष्मजीव क्रियांद्वारे निश्चित केले जाते. टेबल एन फिक्सेशन दर दर्शविते.
हा कृषी अहवाल केंद्र सरकारसाठी धोक्याची घंटा, जाणून घ्या कृषी क्षेत्राची गती कशी मंदावली आहे
तक्ता: विविध पिकांमध्ये लिक्विड रायझोबियमने निश्चित केलेले जैविक एनचे प्रमाण
- अॅझोटोबॅक्टर- _
हे महत्त्वाचे आणि सुप्रसिद्ध मुक्त जिवंत नायट्रोजन फिक्सिंग एरोबिक बॅक्टेरियम आहे . हे सर्व शेंगा नसलेल्या वनस्पतींसाठी जैव खत म्हणून वापरले जाते, विशेषतः तांदूळ, कापूस, भाज्या इ.
अॅझोटोबॅक्टर पेशी रायझोस्प्लेनवर नसतात परंतु रायझोस्फियर प्रदेशात मुबलक प्रमाणात असतात. जमिनीत सेंद्रिय पदार्थांची कमतरता हे अॅझोटोबॅसेटरच्या प्रसारासाठी मर्यादित घटक आहे .
मधुमेह: कोणत्या वयात साखरेची पातळी किती असावी? डॉक्टरांकडून संपूर्ण गणित समजून घ्या
- अॅझोस्पिरिलम- _
हे बॅक्टेरियाचे आहे आणि तृणधान्ये, बाजरी, तेलबिया, कापूस इत्यादींसारख्या शेंगा नसलेल्या वनस्पतींमध्ये रायझोस्फियरमध्ये 20-40 kg N/ha च्या श्रेणीतील नायट्रोजनचे लक्षणीय प्रमाण निश्चित करण्यासाठी ओळखले जाते.
- सायनोबॅक्टेरिया –
एका पेशीचा समूह अनेक कोशिकीय जलीय जीवांना. निळ्या-हिरव्या शैवाल म्हणूनही ओळखले जाते
- अझोला –
अझोला हा एक मुक्त तरंगणारा वॉटर फर्न आहे जो पाण्यात तरंगतो आणि नायट्रोजन फिक्सिंग ब्लू ग्रीन अल्गा अॅनाबाएनाझोलाच्या संयोगाने वातावरणातील नायट्रोजन निश्चित करतो . अझोला फ्रॉन्ड्समध्ये स्पोरोफाइट तरंगते राइझोम आणि लहान आच्छादित द्वि-लॉबड पाने आणि मुळे असतात. तांदळातील नायट्रोजनच्या योगदानाच्या दृष्टीने अझोला हे संभाव्य जैव खत मानले जाते .
8वा वेतन आयोग: सरकार आणणार 8वा वेतन आयोग? अर्थ सचिवांनी दिली ही माहिती
हिरवे खत म्हणून त्याची लागवड होण्यापूर्वी, अझोला डुकर आणि बदके यांसारख्या पाळीव प्राण्यांसाठी चारा म्हणून वापरला जात आहे. अलीकडच्या काळात, अझोला हा पशुधन विशेषतः दुग्धजन्य गुरेढोरे, कुक्कुटपालन, डुक्कर आणि मासे यांच्यासाठी शाश्वत खाद्य पर्याय म्हणून वापरला जातो.
- फॉस्फेट विरघळणारे सूक्ष्मजीव (PSM)
- एएम बुरशी –
आर्बस्क्युलर मायकोरिझा (एएम फंगी) हा एक प्रकारचा मायकोरिझा आहे ज्यामध्ये बुरशी संवहनी वनस्पतीच्या मुळांच्या कॉर्टिकल पेशींमध्ये प्रवेश करते.
- सिलिकेट सोल्युबिलायझिंग बॅक्टेरिया (SSB) –
सूक्ष्मजीव सिलिकेट्स आणि अॅल्युमिनियम सिलिकेट्सचे नुकसान करण्यास सक्षम आहेत . सूक्ष्मजंतूंच्या चयापचयादरम्यान अनेक सेंद्रिय ऍसिड तयार होतात आणि सिलिकेट वेदरिंगमध्ये त्यांची दुहेरी भूमिका असते.
- वनस्पतींच्या वाढीला प्रोत्साहन देणारे रायझोबॅक्टेरिया (PGPR) –
मुळे किंवा रायझोस्फियरच्या मातीत वसाहत करणाऱ्या आणि पिकांसाठी फायदेशीर असलेल्या जीवाणूंच्या गटाला वनस्पतींच्या वाढीला चालना देणारे रायझोबॅक्टेरिया (PGPR) असे संबोधले जाते.
आधार कार्डवरील स्वाक्षरी खूप महत्त्वाची आहे, जाणून घ्या ई-स्वाक्षरीची संपूर्ण प्रक्रिया
द्रव जैव खते
फायदे:-
पारंपारिक वाहक आधारित जैव-खतांपेक्षा द्रव जैव-खताचे फायदे खाली सूचीबद्ध आहेत:-
लांब शेल्फ लाइफ -12-24 महिने.
प्रदूषण नाही.
45º c पर्यंत स्टोरेजमुळे मालमत्तेचे नुकसान झाले नाही.
मूळ लोकसंख्येशी लढण्याची अधिक क्षमता.
ठराविक आंबलेल्या वासाद्वारे सहज ओळखणे.
बियाणे आणि मातीवर चांगले जगणे.
शेतकऱ्याला वापरायला खूप सोपे.
उच्च व्यावसायिक महसूल.
उच्च निर्यात क्षमता.
विविध द्रव जैव खतांची वैशिष्ट्ये
- रायझोबियमची वैशिष्ट्ये
द्रव रायझोबियमची भौतिक वैशिष्ट्ये:
पशुधनाचे 8 सामान्य रोग आणि त्यांच्या उपचार पद्धती
निस्तेज पांढरा रंग
वाईट वास नाही
फोम तयार होत नाही, पीएच 6.8-7.5
- अझोस्पिरिलियमची वैशिष्ट्ये
द्रव अझोस्पिरिलमची भौतिक वैशिष्ट्ये:
- द्रवाचा रंग निळा किंवा निस्तेज पांढरा असू शकतो.
- दुर्गंधी अयोग्य द्रव फॉर्म्युलेशनची पुष्टी करते आणि केवळ मटनाचा रस्सा म्हणून निष्कर्ष काढला जाऊ शकतो.
- पिवळ्या चिकट रंगाच्या सामग्रीचे उत्पादन गुणवत्ता उत्पादनाची पुष्टी करते.
- ऍसिडिक pH नेहमी पुष्टी करतो की द्रवामध्ये अझोस्पिरिलम बॅक्टेरिया नाही.
- फील्ड परिस्थितीत द्रव अझोस्पिरिलमची भूमिका:
वाढीस उत्तेजित करते आणि हिरवा रंग देते जे निरोगी वनस्पतीचे वैशिष्ट्य आहे.
पोटॅश, फॉस्फरस आणि इतर पोषक तत्वांचा वापर करण्यास मदत करते.
फळांच्या ओलसरपणाला प्रोत्साहन द्या आणि प्रथिनांची टक्केवारी वाढवा.
- अॅझोटोबॅक्टरची वैशिष्ट्ये-
द्रव अॅझोटोबॅक्टरची भौतिक वैशिष्ट्ये :
वृद्ध संस्कृतीत अझोटोबॅक्टरद्वारे तयार होणारे रंगद्रव्य मेलेनिन आहे जे टायरोसिनेज एंझाइमद्वारे टायरोसिनच्या ऑक्सिडेशनमुळे होते ज्यामध्ये तांबे असते. रंग द्रव स्वरूपात नोंदविला जाऊ शकतो. काही रंगद्रव्यांचे वर्णन खाली दिले आहे-
- A. क्रोकोक्कम: द्रव इनोकुलममध्ये तपकिरी-काळा रंगद्रव्य तयार करते.
- A. beijerinchii: द्रव इनोकुलममध्ये पिवळे-फिकट तपकिरी रंगद्रव्य निर्माण करते
- A. वेलँडी: लिक्विड इनोकुलममध्ये हिरवे फ्लोरोसेंट पिगमेंटेशन तयार करते.
- A. पासपाली: लिक्विड इनोकुलममध्ये ग्रीन फ्लोरोसेंट पिगमेंटेशन तयार करते.
- A. मॅक्रोसाइटोजेन्स: द्रव इनोकुलममध्ये गुलाबी रंगद्रव्य तयार करते.
- A. insignis: द्रव इनोकुलममध्ये कमी, गम कमी, राखाडी-निळा रंगद्रव्य तयार करते.
- A. चपळ: लिक्विड इनोकुलममध्ये ग्रीन-फ्लोरोसंट पिगमेंटेशन तयार करते.
- एसीटोबॅसेटरची वैशिष्ट्ये-
हा सॅकॅरोफिलिक बॅक्टेरिया आहे आणि ऊस, रताळे आणि रताळे ज्वारीच्या वनस्पतींशी निगडीत आहे आणि 30 kgs/N/ha वर्ष निश्चित करतो. प्रामुख्याने या जिवाणूचे ऊस पिकासाठी व्यापारीकरण केले जाते. हे उत्पादन 10-20 टन/एकर आणि साखरेचे प्रमाण सुमारे 10-15 टक्क्यांनी वाढवते.
कोशिंबिरीसाठी वापरण्यात येणारा लेट्युसच्या या शीर्ष 5 जाती बंपर उत्पन्न देतील, जाणून घ्या
द्रव जैव-खते अर्ज पद्धत –
द्रव जैव खते वापरण्याचे तीन मार्ग आहेत
बियाणे उपचार
रूट बुडविणे
माती अर्ज
विविध पिकांमध्ये द्रव जैव खतांचा डोस
शिफारस केलेले द्रव जैव खते आणि त्यांच्या वापराची पद्धत, विविध पिकांमध्ये वापरण्याचे प्रमाण खालीलप्रमाणे आहे.
जैव खते कशी वापरायची किंवा वापरायची
जैव खते वापरण्याचे तीन प्रमुख मार्ग आहेत
नॅनो खत: मक्यासाठी खास नॅनो खत तयार केल्याने झाडाची उंची वाढेल, उत्पादन 10 टक्के जास्त असेल.
- बीजप्रक्रिया
इनोकुलंटच्या एका पॅकेटमध्ये 200 मिली तांदळाची कांजी मिसळून स्लरी बनवली जाते. एक एकरासाठी लागणारे बियाणे स्लरीमध्ये मिसळले जाते जेणेकरून बियांवर इनोक्युलंटचा एकसमान लेप पडेल आणि नंतर 30 मिनिटे सावलीत वाळवा.
सावलीत वाळलेल्या बिया चोवीस तासांच्या आत पेरल्या पाहिजेत. इनोक्युलंटचे एक पॅकेट (200 ग्रॅम) 10 किलो बियाणे उपचार करण्यासाठी पुरेसे आहे.
- बीपासून नुकतेच तयार झालेले रोप रूट बुडविणे
ही पद्धत लावलेल्या पिकांसाठी वापरली जाते. इनोक्युलंटची दोन पॅकेट 40 लिटर पाण्यात मिसळली जातात. एक एकरासाठी लागणाऱ्या रोपांच्या मुळाचा भाग 5 ते 10 मिनिटे मिश्रणात बुडवून नंतर पुनर्लावणी केली जाते.
- मुख्य फील्ड अर्ज
इनोक्युलंटच्या चार पॅकेटमध्ये 20 किलो वाळलेल्या आणि पावडर शेणखतामध्ये मिसळले जाते आणि नंतर रोपण करण्यापूर्वी एक एकर मुख्य शेतात प्रसारित केले जाते.
रायझोबियम :- सर्व शेंगांसाठी रायझोबियम बियाणे इनोक्युलंट म्हणून वापरला जातो. वेगवेगळ्या पिकांमध्ये बियाणे वापरण्यासाठी रायझोबियमचे प्रमाण आहे
ट्रायकोडर्मा हे खूप चमत्कारिक औषध आहे, डाळी आणि तेलबिया पेरताना असे मिळवा फायदे
Azospirillum /Azotobacter
पुनर्लावणी केलेल्या पिकांमध्ये, अझोस्पिरिलम हे बियाणे, रोपांची मुळे बुडवून आणि माती वापरण्याच्या पद्धतींद्वारे टोचले जाते . थेट पेरणी केलेल्या पिकांसाठी, अझोस्पिरिलम बीजप्रक्रिया आणि माती वापरून वापरला जातो.
जैव खते वापरताना घ्यावयाची काळजी
कीटकनाशक, बुरशीनाशक, तणनाशके आणि खतांमध्ये बॅक्टेरियल इनोक्युलंट मिसळू नयेत.
बियाण्यांवर बुरशीनाशकाची प्रक्रिया केल्यावर शेवटी जिवाणू इनोक्युलंटने बीजप्रक्रिया करावी लागते.
जैव खते तंत्रज्ञानातील मर्यादा
बायोफर्टिलायझर तंत्रज्ञान हे कमी किमतीचे, पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञान असले तरी, अनेक अडचणी या तंत्रज्ञानाच्या वापरावर किंवा अंमलबजावणीवर मर्यादा घालतात त्या अडचणी पर्यावरणीय, तांत्रिक, पायाभूत सुविधा, आर्थिक, मानवी संसाधने, अनभिज्ञता, गुणवत्ता, विपणन इत्यादी असू शकतात. उत्पादन, विपणन किंवा वापराच्या तंत्रावर एक प्रकारे किंवा इतर प्रकारे भिन्न मर्यादा प्रभावित करतात.
आता पाण्याचा त्रास संपला, या खास तंत्राने भाताची पेरणी करा… पीक कमी वेळात तयार होईल
- तांत्रिक मर्यादा
उत्पादनासाठी अयोग्य, कमी कार्यक्षम स्ट्रेनचा वापर.
उत्पादन युनिट्समध्ये पात्र तांत्रिक कर्मचाऱ्यांची कमतरता.
मूलभूत सूक्ष्मजीवशास्त्रीय तंत्रे समजून घेतल्याशिवाय खराब दर्जाच्या इनोक्युलंटचे उत्पादन
इनोक्युलंट्सचे लहान शेल्फ लाइफ.
- पायाभूत सुविधांची मर्यादा
उत्पादनासाठी योग्य सुविधांची उपलब्धता नसणे
अत्यावश्यक उपकरणे, वीजपुरवठा इत्यादींचा अभाव.
प्रयोगशाळा, उत्पादन, साठवणूक इत्यादीसाठी जागेची उपलब्धता.
इनोक्युलंट पॅकेटच्या शीतगृहासाठी सुविधेचा अभाव
- आर्थिक अडचणी
पुरेसा निधी न मिळणे आणि बँक कर्ज मिळण्यात समस्या
लहान उत्पादन युनिट्समध्ये उत्पादनांच्या विक्रीद्वारे कमी परतावा.
- पर्यावरणीय मर्यादा
जैव खतांची हंगामी मागणी
एकाच वेळी पीक ऑपरेशन आणि विशिष्ट परिसरात पेरणी/लावणीचा अल्प कालावधी
मातीची वैशिष्ट्ये जसे की क्षारता, आंबटपणा, दुष्काळ, पाणी साचणे इ.
- मानवी संसाधने आणि गुणवत्ता मर्यादा
उत्पादन युनिट्समध्ये तांत्रिकदृष्ट्या पात्र कर्मचाऱ्यांची कमतरता.
उत्पादन तंत्रावर योग्य प्रशिक्षणाचा अभाव.
उत्पादकाकडून उत्पादनाच्या गुणवत्तेबाबत अज्ञान
गुणवत्ता तपशील आणि द्रुत गुणवत्ता नियंत्रण पद्धतींची उपलब्धता नसणे
उत्पादनांच्या गुणवत्तेवर कोणतेही नियमन किंवा कृती नाही
तंत्रज्ञानाबद्दल जागरूकता
तंत्रज्ञानाच्या फायद्यांबाबत अनभिज्ञता
टोचण्याच्या विविध पद्धतींमुळे शेतकऱ्यांनी तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यात समस्या.
अजैविक खतांप्रमाणे पिकाच्या वाढीमध्ये लगेचच दृश्यमान फरक पडत नाही.
भारत या पाच देशांना 9 लाख टन तुटलेला तांदूळ निर्यात करेल, भूतानला मैदा, रवा आणि पांढरे पीठ देईल.
सरकारने 2.84 लाख टन गहू आणला खुल्या बाजारात, आता गहू स्वस्त होणार?
खरी आणि नकली काळी मिरी यांच्यात फरक कसा करायचा, ते येथे कसे तपासायचे ते जाणून घ्या
