थ्रिप्स आणि त्यांचे एकात्मिक कीड व्यवस्थापन
थ्रिप्स हे सूक्ष्म, सडपातळ आणि मऊ शरीराचे कीटक आहेत, जे विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राण्यांच्या पेशींना छेदून रस घेतात. थ्रिप्सच्या काही प्रजाती आहेत ज्या इतर थ्रीप्स प्रजाती, माइट्स आणि ऍफिड्स सारख्या कीटकांना खातात. थ्रिप्सचे फायदेशीर पैलू म्हणजे ते फुलांचे परागण होण्यास मदत करतात.
बहुतेक, थ्रीप्स प्रजातींना कृषी कीटक म्हणून ओळखले जाते, ज्यामुळे अनेक महत्त्वाच्या पिकांचे आर्थिक नुकसान होते. थ्रिप्सच्या सुमारे 7,700 प्रजाती आतापर्यंत नोंदल्या गेल्या आहेत, त्यापैकी 1 टक्‍क्‍यांहून कमी म्हणजे कृषी पिकांचे कीटक मानले जाते. वनस्पती शिकारी (फाइटो फॅगस) नावाच्या थ्रिप्स पेशींमध्ये प्रवेश करतात आणि आत्मसात करतात आणि वनस्पतींची फुले, पाने आणि फळे यांचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान करतात
महत्त्वाच्या कीटकांव्यतिरिक्त, थ्रिप्स घातक विषाणूंचे वाहक म्हणूनही काम करतात. हा विषाणू Tospoviridae कुटुंबातील ऑर्थोटोस्पोव्हायरस वंशाच्या टोपोव्हायरसच्या वर्गाशी संबंधित आहे. या विषाणूच्या प्रादुर्भावामुळे जगभरातील नुकसान $1 बिलियनपेक्षा जास्त असल्याचा अंदाज आहे (पप्पू एट अल., 2009).
सोयाबीन व्हेन नेक्रोसिस मोझॅक व्हायरस व्यतिरिक्त इतर टोस्पोव्हायरस बियाण्याद्वारे प्रसारित होत नाहीत (ग्रोव्हर एट अल., 16), त्यामुळे टोपोव्हायरसच्या प्रसारामध्ये थ्रिप्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
कृषी स्टार्टअप्स : शेती स्टार्टअपसाठी प्रोत्साहन म्हणून सरकार देणार २५ लाख रुपये
थ्रिप्सच्या सोळा प्रजाती आहेत ज्या टोपोव्हायरसचे वाहक म्हणून काम करतात आणि जगभरात सुमारे 29 टोपोव्हायरस ओळखले गेले आहेत (Turina et al., 2016). टोपोव्हायरस थ्रिप्समध्ये प्रतिकृती बनवून गुणाकार करतात आणि थ्रिप्स संक्रमित करतात. टोस्पोव्हायरसची लागण झालेल्या थ्रिप्समुळे आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या पिकांचे नुकसान होते.
भारतातील थ्रिप्सच्या विविध प्रजातींचा अभ्यास स्वातंत्र्यापूर्वीच सुरू झाला होता, परंतु टॉस्पोव्हायरसवर संशोधन 1960 च्या दशकात सुरू झाले. विविध थ्रीप्स प्रजाती आणि टोपोव्हायरस यांच्यातील संबंध समजून घेण्यासाठी अनेक अभ्यास केले गेले आहेत.
सामान्य स्वरूप आणि जीवन चक्र:
थ्रिप्स बहुतेक पिवळ्या, केशरी, काळ्या किंवा पांढर्‍या-पिवळ्या रंगाच्या असतात. प्रौढ थ्रीप्सची लांबी सरासरी 1-2 मिमी असते आणि आकाराने पातळ असतात. थ्रिप्सचे डोके चौकोनी असते आणि डोळे संयुक्त डोळे असतात, ज्याच्या मध्यभागी तीन डोळे असतात. फिलिफॉर्म अँटेना 6-9 विभागांमध्ये विभागलेले आहे.
थ्रिप्सला पडदायुक्त पंख असतात. ते सहसा लहान उड्डाण करतात, जरी लांब-अंतराचे स्थलांतर हवेतून होते. उदर लांब, सडपातळ आणि 11 भागांमध्ये विभागलेले असते. प्रौढ मादी सामान्यतः प्रौढ नरापेक्षा मोठी असते.
थ्रिप्स त्यांच्या जीवनचक्रात विविध टप्प्यांतून जातात जसे की अंडी, पहिली, दुसरी अळी, प्री-प्यूपा, प्यूपा आणि प्रौढ. अंडी बहुतेक अपारदर्शक असतात, परिपक्व झाल्यावर पिवळी-केशरी होतात. अंडी उबवल्यानंतर, नवीन उबवलेली अळी प्रौढांसारखी दिसते परंतु त्यांच्याकडे अँटेना कमी असतात किंवा पंख नसतात.
पहिली इनस्टार अळी एका दिवसात दुसऱ्या टप्प्यात विकसित होते. दुसरी इनस्टार अळी पहिल्या इनस्टार अळीपेक्षा आकाराने मोठी असते. दुस-या इनस्टार अळीला प्री-प्यूपा (लोरी एट अल., 1992) मध्ये विकसित होण्यासाठी 4 ते 5 दिवस लागतात.
थ्रिप्सला प्युपा अवस्थेत पंखांचे पॅड असतात आणि या अवस्थेत ते निष्क्रिय असतात. थ्रिप्स या अवस्थेत खात नाहीत आणि मातीत राहतात. प्रौढ माद्या 4 ते 5 आठवडे वयाच्या असतात. एक प्रौढ मादी तिच्या आयुष्यात 50 अंडी घालते
सरकारी नोकरी 2022: बँकांमध्ये 8000 हून अधिक पदांवर असिस्टंटची बंपर भरती
थ्रिप्सच्या आयुष्याच्या विविध टप्प्यांचा कालावधी सामान्यतः तापमानावर अवलंबून असतो. थ्रिप्स हेप्लोइडिप्लॉइड असतात आणि पार्थेनोजेनेसिसद्वारे पुनरुत्पादन करण्यास सक्षम असतात. काही प्रजातींमध्ये निषेचित अंडी नर आणि काहींमध्ये मादीमध्ये विकसित होते. लिंग गुणोत्तर आणि प्रजनन दर तापमान आणि जैविक घटकांवर अवलंबून असतात.
थ्रीप्समध्ये विशिष्ट माउथपार्ट्स असतात जे पेशींना छिद्र पाडण्यास आणि रस काढण्यास सक्षम असतात. मुख्य खाद्य संरचना क्लायपस, लॅब्रम आणि लॅबियमद्वारे तयार केलेल्या शंकूमध्ये असतात. थ्रिप्सच्या मुखपत्राची रचना असमान आहे. थ्रीप्सचा उजवा जबडा अनुपस्थित किंवा पूर्णपणे अनुपस्थित असतो. माउथपार्ट्समध्ये एक लांबलचक हायपोफॅरिन्क्स, दोन मॅक्सिलरी स्टाई आणि सेरेबेलर आणि लाळेच्या पंपांनी सपोर्ट केलेला मँडिबुलर स्टाय असतो.
थ्रीप्स प्रजातींद्वारे टोपोव्हायरसचे संक्रमण ही एक जटिल प्रक्रिया आहे. टोपोव्हायरसच्या प्रसारासाठी, थ्रिप्स विषाणू मिळवतात आणि त्यांना अंतर्गत बनवतात, नंतर टोस्पोव्हायरसने संवेदनाक्षम वनस्पतींना संक्रमित करतात. टॉस्पोव्हायरसचे संपादन फक्त पहिल्या कॅनमध्ये होते. फक्त तेच करा (साकीमुरा, 1963).
थ्रीप्समध्ये, टोपोव्हायरस प्रतिकृतीद्वारे संख्येने गुणाकार करतो आणि अळ्या, प्यूपा आणि प्रौढ अवस्थेपर्यंत थ्रिप्समध्ये राहतो. अनेक संवेदनाक्षम वनस्पती प्रजाती प्रौढ तसेच इतर इन्स्टार अळ्या (विजकॅम्प आणि पीटर्स, 1993) द्वारे संक्रमित होतात.
थ्रीप्सची पुढची पिढी टोस्पोव्हायरसच्या संसर्गापासून मुक्त आहे, त्यामुळे टोस्पोव्हायरसचा पुन्हा प्रसार होण्यासाठी, पहिल्या इनस्टार अळ्यांना विषाणू प्राप्त करावा लागतो.
केळी लागवडीपूर्वी शेतात हिरवळीचे खत लागवड करा, उत्पादन वाढेल आणि खर्चही कमी होईल
थ्रिप्स वेक्टर प्रजाती
१) थ्रिप्स पामी:
ही प्रजाती 50 पेक्षा जास्त वनस्पती प्रजातींचे नुकसान करते. हे मुख्यत्वे टोमॅटो (सोलॅनेशियस) आणि भोपळा (घोष एट अल., 2017) ची कीड आहे. पालक इत्यादी पिकांचे नुकसान. ही प्रजाती Cerostium glomeratum vicia, ceriva आणि Capsella bursa-pastoris सारख्या विविध तणांच्या प्रजातींवर देखील हल्ला करते. ही प्रजाती भुईमूग कळ्याच्या नेक्रोसिस विषाणूचा वाहक म्हणून काम करते.
२) थ्रीप्स तबेची:
या प्रजातीला कांदा थ्रिप्स असेही म्हणतात. ही प्रजाती 25 पेक्षा जास्त वनस्पती प्रजातींचे नुकसान करते, ज्यात गवत आणि रुंद पाने असलेल्या वनस्पतींचा समावेश आहे. ही प्रामुख्याने कांदा पिकावरील कीड आहे.कांदा व्यतिरिक्त, लसूण, ब्रोकोली, कोबी, फ्लॉवर, गाजर, सोयाबीन, टोमॅटो, काकडी, पपई, अननस, गुलाब, टरबूज इत्यादींवर देखील हल्ला करते. या प्रजातीला आयरिस यलो स्पॉट असेही म्हणतात. विषाणू. टोमॅटो स्पॉटेड विल्ट व्हायरससाठी वाहन म्हणून काम करतो.
PM किसान योजना: शेतकऱ्यांसाठी खुशखबर, PM किसान चा पुढचा हप्ता ‘या’ महिन्यात येणार !
3) स्कर्टोथ्रीप्स डोर्सालिस:
थ्रीप्सची ही प्रजाती मुख्यत्वे भाजीपाला, फळे आणि शोभेच्या पिकांवरील कीटक आहे. 100 पेक्षा जास्त वनस्पतींच्या प्रजातींमध्ये याची नोंद झाली आहे. ही प्रजाती मिरची, भुईमूग, कसावा, तारो, सोयाबीन, टरबूज, मोसंबी, काजू, चहा, कापूस, सूर्यफूल, डाळिंब, द्राक्ष, नाशपातीची नोंद झाली आहे. मिरची पिकात या प्रजातीमुळे उत्पादनात सुमारे 90 टक्के घट नोंदवली गेली आहे. ही प्रजाती टोबॅको स्ट्रीक व्हायरस, ग्राउंडनट बड नेक्रोसिस व्हायरस, पीनट क्लोरोटिक फन स्पॉट व्हायरस, पीनट यलो स्पॉट व्हायरस यांसारख्या अनेक टोपोव्हायरसचे वाहक म्हणून देखील कार्य करते.
४) फ्रँक्लिनिएला सुल्झी (फ्रँक्लिनिएला शुल्झी):
या कीटक प्रजातीचे दोन रंग आहेत, एक गडद तपकिरी आहे तर दुसरा पिवळा आहे आणि तपकिरी ठिपके आहेत. या दोन्ही प्रजाती भारतात आढळून आल्या आहेत. या कीटकाची ८३ पेक्षा जास्त वनस्पती प्रजातींमध्ये नोंद झाली आहे. ही प्रजाती प्रामुख्याने कापूस, सोयाबीनचे, भुईमूग आणि कबुतराचे नुकसान करते. या व्यतिरिक्त, अननस, स्ट्रॉबेरी, टरबूज, तंबाखू, तांदूळ, लवंग, पालक, आंबा, भोपळा, चवळी यांसारख्या इतर पिकांमध्येही याची नोंद झाली आहे. चवळी आणि सूर्य गांजामध्ये भुईमूगाच्या कळीच्या नेक्रोसिस विषाणूच्या प्रसाराशी संबंधित असल्याचे आढळून आले आहे.
5) फ्रँक्लिनिएला ऑक्सीडेंटलिस:
ही प्रजाती शेतीतील महत्त्वाच्या कीटकांपैकी एक आहे, ज्याला सामान्यतः वेस्टर्न फ्लॉवर थ्रिप्स म्हणतात. हे मूळतः दक्षिणपूर्व युनायटेड स्टेट्समध्ये आढळते आणि तेथून ते दक्षिण अमेरिका, युरोप, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया आणि आशियामध्ये पसरले आहे. या प्रजातीमध्ये तापमानावर अवलंबून भिन्न रंग भिन्न असतात, जसे की वसंत ऋतूमध्ये काळा, उन्हाळ्यात पिवळा.
वेगवेगळ्या रंगांमुळे लोक त्यांना चुकून वेगवेगळ्या प्रजातींची नावे देतात. हे 18 हून अधिक नावांनी ओळखले जाते. या प्रजातीचा वसंत ऋतु 50 वेगवेगळ्या वनस्पतींच्या 500 हून अधिक प्रजातींमध्ये नोंदवला गेला आहे. ही प्रजाती सिमला मिरची, काकडी, सोयाबीनचे, वांगी, कांदा, टरबूज, टोमॅटो इत्यादींमध्ये आढळते. भारतात ही प्रजाती टोमॅटो पिकातून गोळा केली जाते. ही प्रजाती महत्त्वाच्या पिकांचे आर्थिक नुकसान करते.
रेल्वे भरती : आनंदाची बातमी! रेल्वेत बंपर भरती, दीड लाख पदांसाठी दरवर्षी होणार मेगा भरती
याशिवाय, ही प्रजाती टोपोव्हायरस प्रसारित करण्यास मदत करते. त्यामुळे जगभरात दरवर्षी $1 बिलियन पेक्षा जास्त उत्‍पादनाचे नुकसान झाले आहे. ही थ्रीप्स प्रजाती क्रायसॅन्थेमम स्टेम नेक्रोसिस व्हायरस, पीनट रिंग स्पॉट व्हायरस, इंप्रेशन नेक्रोटिक स्पॉट व्हायरस, टोमॅटो क्लोरोटिक स्पॉट व्हायरस आणि टोमॅटो स्पॉटेड विल्ट ऑर्थोटोस्पोव्हायरस सारख्या अनेक टोस्पोव्हायरस प्रसारित करते.
थ्रिप्स व्यवस्थापन:
१. थ्रिप्सची संख्या नियंत्रित करण्यासाठी पिवळे किंवा निळे चिकट सापळे वापरा. प्रौढ थ्रिप्स नवीन पाने आणि फुलांकडे जास्त आकर्षित होतात, म्हणून सापळा झाडांच्या वर ठेवावा. सापळ्याची साप्ताहिक तपासणी करा आणि 2 ते 4 आठवड्यांनंतर बदला.
- संसर्गाचे स्रोत ओळखा, जसे की पानावरचे तण आणि थ्रीप्सचा प्रादुर्भाव असलेल्या इतर झाडांवर नियंत्रण ठेवा, त्यांना जवळ लावू नका, कारण यामुळे त्यांचे जीवन चक्र विस्कळीत होते.
- जास्त संसर्ग झालेले अवशेष काढून टाका आणि नष्ट करा कारण ते पुढील संसर्गाचे स्रोत बनतात. संक्रमित साहित्य पिशवीत ठेवावे आणि जमिनीत गाडावे. रोगग्रस्त झाडे उघडी सोडल्याने पुन्हा संसर्ग होण्यास प्रोत्साहन मिळते.
- पिके सुरक्षित ठेवण्यासाठी अतिनील शोषक प्रणाली अंतर्गत एक थर वापरला जातो. त्यामुळे थ्रिप्स आणि विषाणूंचा संसर्गही कमी होतो.
५. परजीवी आणि शिकारी मृत्यूचे प्रमाण वाढवणारी व्यापक अवशिष्ट रसायने टाळा.
कीटकनाशकांद्वारे थ्रीप्सचे व्यवस्थापन
थ्रीप्सच्या अनेक प्रजाती वनस्पतींच्या संरक्षित भागांमध्ये, फुलांच्या आतील भागात, वाढत्या फांद्यांच्या वरच्या भागात आणि पानांच्या कर्ल गॅल्समध्ये राहतात. या कारणास्तव, पानांच्या पृष्ठभागावर राहणार्‍या केवळ त्या प्रजातींवर संपर्क कीटकनाशकांचा जास्त प्रभाव पडतो. थ्रिप्सच्या काही प्रजातींच्या लोकसंख्येमध्ये कीटकनाशकांचा प्रतिकार विकसित होऊ शकतो, जसे की वेस्टर्न फ्लॉवर थ्रिप्स, कांदा थ्रिप्स आणि टरबूज थ्रिप्स.
यामुळे ज्या कीटकनाशकांची कृती करण्याची पद्धत वेगळी आहे, त्यांचा प्रत्येक वेळी वेगळ्या पद्धतीने वापर करावा. थ्रिप्सच्या काही प्रजाती केवळ परागकणांवरच खातात, ज्यामुळे वनस्पतींचे फारच कमी नुकसान होते. त्यामुळे पिकांना अपायकारक असलेल्या थ्रिप्सच्या प्रजाती ओळखणे आवश्यक आहे.
ऑर्गनोफॉस्फेट्स (1B), सिंथेटिक पायरेथ्रॉइड्स (3A) किंवा निओनिकोटिनॉइड्स (4A) यांसारख्या थ्रिप्सच्या विरूद्ध नोंदणीकृत बहुतेक कीटकनाशके, त्यांच्या नैसर्गिक शत्रूंवर नकारात्मक प्रभावाचे उच्च दर आहेत. इतर कोणताही पर्याय उपलब्ध नसल्यास या उत्पादकांचा वापर करू नये.
५०० रुपयांची ही जुनी नोट उघडणार नशिबाचे दरवाजे
थ्रीप्सचे जैविक नियंत्रण:
अनेक नैसर्गिक शिकारी आहेत जे थ्रिप्स नियंत्रणात ठेवतात. असे तीन भक्षक उपलब्ध आहेत जे पानांवर राहणाऱ्या थ्रिप्सला खातात. त्यात तीन भक्षक आहेत; माइट्स ट्रान्सियस मॉन्टडोरेन्सिस, निओसियुलस कुकुमेरिस आणि पायरेट बग (ओरियस टँटिलस) आहेत. ऑरियस हे प्रामुख्याने उपलब्ध शिकारी आहेत जे थ्रिप्सच्या जीवनचक्राच्या चारही टप्प्यांवर आहार देतात.
हायपोअस्पिस (माइट), रोव्ह बीटल आणि एन्टोमोपॅथोजेनिक नेमाटोड हे मातीचे भक्षक आहेत जे प्यूपा स्टेज थ्रिप्सवर खातात.
इतर अनेक नैसर्गिकरित्या आढळणारे शिकारी आहेत जे रोपवाटिकेत योग्य परिस्थिती प्रदान करून वाढवता येतात. यापैकी प्रमुख म्हणजे लेसबिंग बग, लेडी बर्ड बीटल, शिकारी माशा, शिकारी थ्रिप्स, माइट्स आणि कीटक.
या व्यतिरिक्त, थ्रिप्स खाणारे परोपजीवी भंडीचा एक वर्ग आहे. या सर्व प्रजातींच्या वापरास प्रोत्साहन दिले पाहिजे आणि कीटकनाशकांचा वापर मर्यादित असावा कारण त्यांचे अवशेष वातावरणात दीर्घकाळ राहतात.
